Pozbawienie władzy rodzicielskiej

Czym jest władza rodzicielska?

Władza rodzicielska według Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.) to przede wszystkim zespół obowiązków rodziców względem dziecka. Omawiana instytucja prawa rodzinnego nie została zdefiniowana ustawowo, a jej elementy zostały wskazane w k.r.o. Należy także pamiętać, że władza rodzicielska obejmuje całokształt spraw dziecka i pieczę nad jego osobą, zarząd jego majątkiem oraz jego reprezentowanie. Do rodziców, w szczególności, należy nadawanie zasadniczego kierunku wychowania dziecka, z tym jednak, że kierunek ten nie powinien godzić w podstawowe zasady moralności społecznej i dobro społeczne. 

Zgodnie z art. 92 k.r.o. zasadą jest, że dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. Prawo, jak i obowiązek wykonywania władzy rodzicielskiej spoczywa na obojgu rodzicach (art. 93 §1 k.r.o.). Podsumowując, władza rodzicielska to ogół praw i obowiązków rodziców względem dziecka, mających na celu zapewnieniu mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów.

Czy wykonywanie władzy rodzicielskiej podlega kontroli?

System prawa rodzinnego w Polsce kładzie duży nacisk na ochronę dobra małoletnich dzieci. Z tego względu, instytucje państwowe, na mocy ustawy zasadniczej i innych aktów prawnych związanych z prawem rodzinnym i opiekuńczym, posiadają narzędzia władcze do natychmiastowej reakcji w sposób wykonywania władzy rodzicielskiej – celem ochrony dobra dziecka. 

Poza funkcją kontrolną, sąd opiekuńczy i inne organy władzy publicznej są obowiązane udzielać pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej (art. 100 §1 k.r.o.). Pomoc ta przekłada się również na rozstrzyganie o istotnych sprawach dziecka przez sąd rodzinny, gdy rodzice nie są w stanie dogadać się ze sobą na temat istotnych spraw dziecka (art. 97 §2 k.r.o.). Kodeks rodzinny i opiekuńczy zawiera również normy prawne, które odgórnie narzucają rodzicom zasady sprawowania władzy rodzicielskiej i opieki nad dzieckiem, np. rodzicom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych (art. 961 k.r.o.). 

W przypadku niewykonywania, nienależytego wykonywania lub nadużywania władzy rodzicielskiej względem dziecka, sąd rodzinny może skorzystać z najsurowszej formy ochrony dobra dziecka, jakim jest pozbawienie rodzica tej władzy.

Na czym polega pozbawienie władzy rodzicielskiej?

pozbawienie władzy rodzicielskiej (fot. freepik.com)

Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest wyjątkową instytucją prawną, a zarazem najsurowszym środkiem prawnym jaki może podjąć sąd rodzinny w celu ochrony interesu dziecka. Jej wyjątkowość polega na tym, iż rodzice mogą zostać pozbawieni władzy rodzicielskiej jedynie przez prawomocny wyrok właściwego sądu, po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania. Z wyjątkowym charakterem pozbawienia władzy rodzicielskiej przemawia również fakt, że omawiany środek powinien być zastosowany jedynie w ostateczności, jeżeli zostały wyczerpane inne środki zaradcze za pomocą których można byłoby ochronić interes dziecka. 

Pozbawienie władzy rodzicielskiej, mimo że jest środkiem najsurowszym, nie musi być poprzedzane innymi zarządzeniami o charakterze ograniczającym (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1998 r., sygn.. akt: II CKN 871/98, publikator: LEX nr 1215492). Pozbawienie władzy rodzicielskiej prowadzi do jej całkowitej utraty przez rodziców. Jest najdalej idącym instrumentem ingerencji we władzę rodzicielską. Nie oznacza jednak wygaśnięcia innych obowiązków i praw między rodzicami a dziećmi, w szczególności obowiązku alimentacyjnego oraz prawa do kontaktów rodziców i dzieci. Warto również podkreślić, iż orzeczenie przez sąd pozbawienia rodzica władzy rodzicielskiej nie ma charakteru penalnego, ponieważ celem zastosowania art. 111 k.r.o. nie jest represja względem rodziców, ale ochrona dobra dziecka.

Instytucja pozbawienia władzy rodzicielskiej została uregulowana w art. 111 k.r.o. Dokonując wykładni przytoczonego przepisu, trzeba mieć na uwadze, że do pozbawienia władzy rodzicielskiej upoważniają sąd tylko takie zaniedbania obowiązków względem dziecka, które mogą być ocenione jako rażące. Muszą to być poważne zaniedbania bądź zaniedbania o mniejszej wadze, które nabierają cech niepoprawności i uporczywości.
W przepisie art. 111 § 1 k.r.o. chodzi o zaniedbania rodziców, które cechuje uporczywość, niepoprawność i nasilenie złej woli. Zaniedbania o mniejszym ciężarze, nieosiągające takich cech, uzasadniają jedynie wydanie odpowiednich zarządzeń przewidzianych w art. 109 k.r.o. 

Pozbawienie władzy rodzicielskiej to najsurowszy środek ingerencji sądu, który można zastosować dopiero wówczas, gdy stosowane dotychczas łagodniejsze środki okazały się nieskuteczne lub gdy w okolicznościach danego wypadku jest oczywiste, że stosowanie łagodniejszych środków jest niecelowe (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1997 r., sygn.. akt: III CKN 122/97, publikator: LEX nr 1402785). Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma charakteru generalnego i może być orzeczone tylko, co do jednego dziecka, jeżeli w stosunku do tego dziecka wystąpi którakolwiek z przyczyn przewidzianych w art. 111 § 1 k.r.o. (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2000 r., sygn.. akt: III CKN 1143/00, publikator: LEX nr 532145).

Przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej

Wskazane w art. 111 k.r.o. przesłanki ze swojej istoty stanowią kwalifikowane formy naruszenia dobra dziecka, uzasadniające drastyczną interwencję sądu opiekuńczego. Zgodnie z art. 111 KRO przesłankami pozbawienia władzy rodzicielskiej są:

1. trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej;
2. nadużycie władzy rodzicielskiej;
3. rażące zaniedbanie obowiązków rodziców względem dziecka;
4. nieustanie przyczyn umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, mimo udzielonej rodzicom pomocy, w szczególności trwałe nieinteresowanie się dzieckiem.

W przypadku trzech pierwszych przesłanek sąd opiekuńczy zobowiązany jest do zastosowania instytucji pozbawienia władzy rodzicielskiej. Natomiast czwarta przesłanka daje sądowi rodzinnemu możliwość bardziej elastycznej oceny sytuacji rodzinnej. Wydaje się jednak, że trwałe nieinteresowanie się dzieckiem w praktyce z zasady przemawiać będzie za pozbawieniem rodziców władzy rodzicielskiej.

Trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej

Przez trwałą przeszkodę, uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej, należy rozumieć taki układ stosunków, który wyłącza sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu trwania tego układu albo – co najmniej – że układ ten będzie istniał przez czas długi (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2000 r., sygn. akt: II CKN 960/00, publikator: LEX nr 51976). Niniejsza przesłanka nie musi być związana z przypisaniem rodzicom winy i ma obiektywny charakterem. Wśród przykładów, które odpowiadają tej sytuacji wymienić można długotrwałą chorobę psychiczną uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1999 r. sygn. akt: II CKN 744/98, publikator: LEX nr 529706) lub wyjazd za granicę na stałe.

Nadużycie władzy rodzicielskiej

Nadużycie władzy rodzicielskiej należy rozumieć jako wykorzystywanie przez rodziców ze szkodą dla dziecka swoich uprawnień do innych celów niż te, które obejmuje władza rodzicielska. Takie postępowanie rodziców dotyczyć może zarówno pieczy nad osobą dziecka jak i sfery jego praw majątkowych. Nadużywanie władzy rodzicielskiej zachodzi także wówczas, gdy postępowanie rodzica obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka, choćby nie było to związane z subiektywnym, negatywnym nastawieniem rodzica wobec dziecka (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 września 2000 r. sygn. akt: I CKN 931/00, publiaktor: nr 1166290). 

Za przykład postępowania rodzica wyczerpującego obiektywnego wywierania destrukcyjnego wpływu na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka jest sytuacja, podczas której rodzic wielokrotnie pod wpływem alkoholu wszczynał awantury, oddziałujące negatywnie na stan psychiczny dziecka i wywołujące u niego reakcje nerwicowo-lękowe oraz poczucie destabilizacji i zagrożenia. Innym przykładem rażącego nadużycia władzy rodzicielskiej jest roztrząsanie pochodzenia dziecka przez biologicznego ojca w kilka lat po urodzeniu, połączone z agresją wobec niego i matki. Takie zachowanie stanowi poważne nadużycie władzy rodzicielskiej uzasadniające najsurowsze rozstrzygnięcie pozbawiające rodzica tej władzy (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2000 r. sygn. akt: I CKN 564/98, publikator:  LEX nr 50845). 

Przytoczone sytuacje wskazują, że mimo braku odwołania się przez ustawodawcę w art. 111 k.r.o. do klauzuli generalnej dobra dziecka, odgrywa ona kluczową rolę przy jego wykładni.

Rażące zaniedbanie obowiązków rodziców względem dziecka

Rażące zaniedbanie przez rodziców obowiązków wobec dziecka jest w praktyce orzeczniczej najczęściej występującą przyczyną pozbawienia ich władzy rodzicielskiej. Poprzez rażące zaniedbanie obowiązków rodziców względem dziecka należy uznać poważne zaniedbania lub zaniedbania o mniejszej wadze, które nabierają cech niepoprawności i uporczywości, a więc takie, które cechuje uporczywość, niepoprawność i nasilenie złej woli (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1997 r., sygn.. akt: III CKN 122/97, publikator: LEX nr 1402785). 

Zaniedbania te mogą polegać na porzuceniu dziecka lub dopuszczeniu się istotnych zaniedbań wychowawczych, związanych np. z nieposyłaniem dziecka do szkoły, brakiem reakcji na jego działalność przestępczą, zaniedbywaniem dziecka przejawiającym się brakiem starań o jego żywienie i higienę, stwarzaniem negatywnych wzorców wychowawczych dla dziecka (por. M. Goettel, E. Pływaczewski, Przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej, s. 56–57). Naruszenie obowiązków wobec dziecka musi mieć charakter rażący, tzn. szczególnie poważny, stanowiący istotne zagrożenie dobra dziecka. 

Nawiązując do przytoczonych wyżej przykładów należy wskazać, że np. brak dbałości o higienę i żywienie dziecka może być przyczyną pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej wtedy gdy przybiera postać rażącą, w szczególności zagrażającą jego zdrowiu. Prowadzenie przez rodzica pasożytniczego trybu życia i nadużywanie alkoholu, którego następstwem jest rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka i skazanie go na karę długoletniego pozbawienia wolności może być uznana przez sąd za trwałą przeszkodę w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, usprawiedliwiającą pozbawienie rodzica tej władzy (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2000 r. sygn. akt: III CKN 775/00, publikator: LEX nr 863069). Zarówno w praktyce orzeczniczej, jak i w doktrynie, zgodnie przyjmuje się, że nadużywanie alkoholu, uprawianie przestępczego procederu i uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka są wystarczającą przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej na podstawie art. 111 § 1 k.r.o. (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2000 r., sygn. akt: III CKN 834/99, publikator: LEX nr 51565). 

Drastycznym przykładem rażącego zaniedbania obowiązku rodzica względem dziecka jest zabójstwo matki dziecka przez jego ojca – mającego negatywne cechy osobowości, zagrażające dobru dziecka. Dokonanie zabójstwa przez rodzica niszczy naturalne środowisko rodzinne dziecka i stanowi rażące zaniedbywanie obowiązków rodzica względem małoletniego, co uzasadnia pozbawienie władzy rodzicielskiej (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1998 r., sygn. akt: II CKN 893/97, publikator: OSP 2001/3/46).

Nieustanie przyczyn umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, mimo udzielonej rodzicom pomocy

Zgodnie z art. 111 §1a k.r.o. sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania środków określonych w dyspozycji art. 109 §2 pkt 5 k.r.o., tj. w przypadku dalszego zaniedbywania dziecka przez rodziców mimo umieszczenia go w pieczy zastępczej i udzielonej pomocy, powinna być rozpatrywana niezależnie od przesłanek wymienionych poprzednio (J. Gajda, w: Pietrzykowski, Komentarz KRO, 2015, art. 111, Nb 13, s. 879). W świetle tego przepisu wystarczający do pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej jest utrzymujący się stan zagrożenia dobra dziecka i brak ich reakcji na zastosowane środki ingerencji w tę władzę. 

Przywrócenie władzy rodzicielskiej

Analizując regulacje dotyczące pozbawienia władzy rodzicielskiej można uznać, iż instytucja będąca przedmiotem artykułu ma charakter trwały, a jej założeniem jest brak możliwości wykonywania władzy rodzicielskiej przez rodziców lub rodzica, którzy w przeszłości podejmowali się działań niezgodnych z wykonywaniem władzy wobec dziecka. Jednakże k.r.o. nie przewiduje, że pozbawienie władzy rodzicielskiej ma charakter nieodwracalny. Zgodnie z art. 111 § 2 k.r.o. w razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić. 

Oznacza to, że przywrócenie władzy rodzicielskiej powinno zostać rozważone przy uwzględnieniu całokształtu sytuacji rodzinnej dziecka i jego dobra, a samo odpadnięcie przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej nie przesądza o rozstrzygnięciu sądu. Jeśli zatem np. rodzic, który nie wykazywał zainteresowania dzieckiem i wyjechał za granicę z zamiarem pozostania tam na stałe, powraca jednak do kraju, sąd może oddalić wniosek o przywrócenie jego władzy rodzicielskiej, jeżeli dziecko zaadoptowało się do nowej sytuacji rodzinnej,
a przywrócenie władzy rodzicielskiej byłoby sprzeczne z jego dobrem.

Rodzic chcący złożyć wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej może spotkać się z dylematem, czy na pewno warto jest pozbawić drugiego rodzica władzy nad dzieckiem.
Z tego względu warto podjąć współpracę z profesjonalnym pełnomocnikiem, który po przeanalizowaniu sytuacji pomoże w podjęciu decyzji i poprowadzeniu sprawy.

Autor: apl. adw. Piotr Bogdanowicz
Niniejsze opracowanie nie stanowi porady prawnej.